gezek kültürü ne demek?

Gezek kültürü, Bursa'da sürdürülen bir müzik geleneği.

Farklı yaş ve mesleklerden Türk müziği sevenlerin oluşturduğu ve "gezek" adı verilen amatör müzik topluluklarının düzenli olarak üyelerinin evlerinde toplanıp belli kurallar içinde sohbet etmesi ve müzik icra etmesini içerir. Kökü, kimi kaynaklara göre Orta Asya'ya, kimi kaynaklara göre Selçuklu Hanedanı'na dayanan bir gelenektir.¹ Ahilik teşkilatından etkilenerek meydana gelmiş bir gelenektir.

Bursa gezeklerinin Anadolu'daki diğer geleneksel sohbet ortamlarından farkı Türk halk müziği değil, Türk sanat müziği icra edilmesidir.² Topluluğun üyeleri için eğlence, dayanışma ihtiyacını karşılayan gezekler, kimi saz ve ses sanatçısının yetişmesinde bir okul işlevi görmüştür.

Gezek Kültürü UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras çalışmaları kapsamında Geleneksel Sohbet Toplantıları adı altında Türkiye Ulusal Envanterinde kayıt altına alınmıştır.³

Adlandırma

Gezek kültürü Balıkesir'de "barana", Gaziantep ve Urfa'da "sıra gecesi", Çankırı ve Simav'da "yaren", Isparta ve Akşehir'de "keyf", "keşik, Afyonkarahisar ve Sandıklı'da "gezekferfene" adıyla bilinir.⁴

Gezek adetleri

Geleneksel olarak bir gezek grubu 41 kişiden oluşur.⁵ Gezek toplantısı, her hafta farklı bir üyenin evinde düzenlenir. Üyeler, her biri ayrı meslek dalını temsil eden, seçilmiş kişilerdir ve Anadolu'daki tüm sohbet gelenekleri gibi erkekler arasında bir faaliyettir.⁶⁷ Ancak zamanla gezek toplantıları üyelerin eşlerinin de katılması ile kadın-erkek karışık düzenlenmeye başlamış ve kadınlar gezek üyesi olmaya başlamıştır.⁸

Toplantının yapıldığı evin kapısına renkli bir fener asılır. Bu geleneğin amacı, katılımcıların evi kolay bulmasıdır. Modern yaşamda apartmanlarda gezeklerin yapılması güçleştiğinden bazı gezekler evde değil, bir lokanta veya meyhanede yapılmaktadır.

Toplantılar, herkesin gelmesinden sonra hal hatır sorma, bilgisine güvenilen bir kişinin söyleşi yapması, fasıl icrası, yiyecek ikramı ile devam eder. Her hafta sadece bir makam çalınır. Başkanın "Saz başlayınca söz biter" lafı ile gezeğin tamamen solo şarkılardan oluşan ikinci bölümü başlar.⁹ Geçiş taksiminin ardından ilk soloyu ev sahibi yapar. Sololar arasında şiirler ve fıkralar söylenir, toplantı armağan çekilişi, geleneksel oyun ve eğlenceler, yeni katılanlara şakalar ile gelişir, ikramlar yapılır. Gezek sonunda zeybek ve oyun havaları oynanır. Bir hafta sonra gezeğin hangi üyenin evinde yapılacağı belirlenerek sonlanır.

Üyeler her hafta para toplayarak gezek bütçesini oluştururlar. 41 kişinin her birinin evinde toplanıldıktan sonra başka bir kente gezi düzenlenir, buna "dış gezek" denilir. Dış gezeklerde de fasıl ve eğlentiler devam eder.

Başlıca gezek toplulukları

Bursa Dostlar Gezeği, Yeşil Bursa Sevgi Gezeği, Yeşil Bursa Dostlar Gezeği, Tahtakale Gezeği, İpekyolu Gezeği, adları en çok bilinen gezeklerdendir. Müzeyyen Senar, Zeki Müren, Kutlu Payaslı, Erdinç Çelikkol, İnci Çayırlı Bursa gezeklerinden yetişen tanınmış sanatçılardır.¹⁰

Diğer gezeklerden farklı olarak Bursa Tasavvuf Gezeği, dinî içeriktedir. Kuran ayetleriyle başlayan tasavvuf gezekleri, ölüm yıldönümleri gibi vesilelerle dini merasim haline dönüşür.¹¹ Bu gezek, Bursa Tasavvuf Müziği Derneği'nin kurulmasıyla resmî bir yapı kazanmıştır.¹² 2016 yılında "Bursa Kadın Gezekleri" adıyla bir topluluk kurulmuş ve topluluk, gezek geleneğinde değişiklik yaparak, uygulamalarını kısmen sahnelemiştir.¹³

Çalışmalar

Gezek kültürü hakkında Bursa'da bulunan Aykırı Sinema Derneği tarafından "Gezek Kültürü: Müziğin Sönmeyen Feneri" (2021) adlı belgesel film hazırlanmıştır.¹⁴